قلعه بیرجند

قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده است و زمان ساخت این قلعه مربوط به دوره صفویه است و هدف از احداث آن محافظت در مقابل دشمنان به ویژه ترکمن ها و اربک ها بود. در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند. این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان و ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد.پلان قلعه به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع باختری و خاوری می باشد.بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند. این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.این قلعه در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته است. این قلعه دارای ۷ برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال ۱۳۷۸ به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.

حسینیه ی نواب بیرجند

حسينيه و مدرسه نواب بيرجند در زمان شاه عباس صفوي و به فرمان امير زاده خاتون ملقب به نواب يا بي بي نواب، از زنان معتقد خاندان خزیمه ساخته شده است. تاريخ100۱(ه.ق) موجود در كتيبه سردر ورودي، سال ساخت آن را نشان مي دهد اين بنا به صورت دو ايواني ساخته شده است. سردر ورودي، هشتي، صحن، دو ايوان و اتاق ها و پنجره هاي متعدد از ويژگي هاي اين بنا می باشد. مهمترين ويژگي اين بنا تزيينات زيباي گچبري آن است كه در هرجای آن قابل مشاهده است. اين تزيينات شامل مقرنس، رسمي بندي، كتيبه هاي گچي و گچبري هاي اسليمي و گل و گياه است.
كتيبه و گچبريهاي زيباي سر در اين بنا توسط يكي از هنرمندان معروف اصفهان به نام «يار آگاه» انجام شده. در اين گچبريها قسمتي از اشعار محتشم كاشاني كه خود بزرگترين مرثيه سراي عهد صفوي در دوران شاه طهماسب بوده، در رثاي ابا عبدالله الحسين به صورت برجسته ديده مي شود. این حسینیه در داخل بافت قدیم و در محله چهار درخت شهر بیرجند قرار دارد، و در طول تاریخ پذیرای طبقات گوناگون مردم اعم از رجال سیاسی، نظامی، و کسبه بوده است.

مسجد جامع چهار درخت

مسجد جامع چهار درخت یکی از مساجد تاریخی شهر بیرجند می باشد که در بلوار مطهری، میدان چهار درخت، جنب مسجد عاشورا واقع شده است. این مسجد، از جمله مکان‌های مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند و از آثار دیدنی استان خراسان جنوبی است.مسجد چهار درخت، از نوع مساجد شبستانی است که عمده ترین اجزای معماری بنای آن را شبستان ستوندار، ورودی در دو جبهه، صحن، محراب و فرم نورگیرها تشکیل می دهد. مسجد دارای ۲۱ ستون با جرز ضخیم و به فرم چار ضلعی است و پوشش سقف به صورت طاق و تویزه و گنبدی می باشد.مسجد چهار درخت دارای ۲ ورودی است که یکی از محل میدان راه دارد و دارای تزیینات آجرکاری بوده و بنای آن مربوط به اواخر دوره قاجاریه می باشد. ورودی دیگر که مستقیما به شبستان می رسد، دارای طاق جناغی و تزیینات رسمی بندی است و به دوره تاریخی خود مسجد بر می گردد.این بنا دارای دو محراب است. بنا بر روایات یک محراب برای نمازگزاران شیعه و دیگری برای اهل سنت در نظر گرفته شده است. اما برخی بر این اعتقاد هستند که به دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین یک محراب در مسیر بیت‌ المقدس قرار گرفته است.عمده تزیینات مسجد، رسمی های ورودی، فرم زیبای ستون هاپ، نورگیر های شبستان، شکل ویژه محراب ها و طاق نمای صحن می باشد.به استناد کتیبه موجود در سردر ورودی شبستان، مسجد در تاریخ ۱۲۴۹ هجری قمری مرمت شده است.این اثر در تاریخ ۲ شهریور ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۰۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 عمارت کلاه فرنگی

کلاه‌فرنگی بیرجند یا ارگ حسام ‏الدوله، منسوب به امیر حسن خان شیبانى، در مرکز شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی قرار دارد.این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می‌شود به نام‌های دیگری هم مشهور بوده است از جمله ارگ حسام الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار.شکل اولیه کلاه‌فرنگی بیرجند شامل دو بادگیر در دوسو بوده است که در بازسازی‌های بعدی حذف شده است.این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده که ایشان آن را به فرماندارى بیرجند اهدا نمود و سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است.این ارگ به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید مى ‏باشد. این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می‌باشد.

عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه زیگوارتی و شش اشکوبه از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش همکف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است.مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه هم کف، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط می‌باشند.حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه هم‌کف بوجود آورده بطوریکه ورودیهای مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند.محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنس‌های زیبا می‌باشد به تعداد طاق نماها، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است.روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبدی گلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تامین می‌شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان به وجود می‌آورد.از جمله تزیینات به کار رفته در فضای حوضخانه ، مقرنس ، رسمی‌بندی، کاربندیهای لانه زنبوری و تزیینات گلدانی است.طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده است.همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا می‌باشد.

عمارت رحیم آباد

مجموعه باغ و عمارت رحیم آباد شهر بیرجند در بلوار پاسداران واقع شده است و به دلیل نوع معماری و تزئینات آن ، جایگاه ویژه ای در باغ های ایرانی دارد.این باغ مربوط به دوره قاجار می باشد. این مجموعه از قسمت های مختلفی همچون باغ ، استخر ، عمارت اصلی ، انبارهای متعدد ، حوض خانه ، اتاق های خدمه و نگهبانان ، اصطبل ، حصار و برج های نگهبانی شکل گرفته است. باغ رحیم در سه گوشه حصار گلین باغ بقایای برج ها مشهود است و تنها برج شمال شرقی بنا با ساخت عمارت به کلی از میان رفته است. محور اصلی باغ در حدفاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن می باشد. این محور با دو حوض ، یک استخر و درختانی در دو سوی مسیر از سایر نقاط متمایز شده که خود جلوه ای از الگوی باغ ایرانی است. آباد دارای دو درب ورودی است. که فضای دسترسی به داخل از همین دو درب میسر می باشد. طبقه اول عمارت شامل دو تالار وسیع و اتاق های منفرد است. اصلی ترین بخش این عمارت را تالار آئینه تشکیل می دهد که با انواع تزئینات گچبری به اشکال گل و بوته، نقوش اسلیمی، تصاویر حیوانات و آئینه کاری تزئین شده است. این عمارت در سال ۱۳۱۵ هجری قمری به فرمان اسماعیل خان ، فرزند ارشد حشمت اله خان احداث و به عنوان دارالحکومه مورد استفاده قرار گرفت. طراحی باغ نیز چون عمارت آن زیباست و در سوی خیابان اصلی ، درختان بلند سرو خود نمایی می کنند. این باغ زیبا که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، به عنوان یک مجموعه فرهنگی شامل سفره خانه سنتی و مجتمع کارگاه های آموزش هنرهای سنتی مورد استفاده قرار دارد. این اثر در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 مدرسه شوکتیه

 ساختمان حسینیه، مدرسه شوکتیه با معماری درونگرای ویژه مناطق بیابانی گرم و خشک انطباق کامل با اقلیم منطقه دارد. سردر ورودی بنا با تزیینات مقرنس گچی یک عنصر معماری شاخص در بنا است. پس از سردر، هشتی با تزیینات رسمی بندی و نورگیر، گنبد خانه با تزیینات شاخص رسمی بندی، ایوان با طاق کلیل و دهانه وسیع 11.5 متری و حیاط بزرگ بنا با ایوانچه های پیرامون در دو طبقه در کنار سایر فضاها ساختار معماری بنا را شکل

می دهند

حمام چهار درخت (موزه پهلوی)

این حمام نمونه ای به جای مانده از حمام های قدیمی بیرجند است. و در حال حاضر بخشی از آن به عنوان زورخانه پوریای ولی جهت انجام ورزش باستانی تغییر کاربری داده است. حمام مذکور در محل موسوم به سرآب میان ده در جنوب میدان چهاردرخت قرار دارد و یکی از دو حمام بزرگ شهر بوده که آب آن از قنات قصبه تامین می شده است. ورودی حمام پایین تر از سطح معبر قرار دارد و از طریق یک دالان به سربینه و سپس به بینه ارتباط پیدا می کند. در وسط فضای داخلی بینه یک گودی هشت ضلعی به عمق یک متر دیده می شود بینه با یک گنبد کوچک پوشیده شده و روشنایی آن از طریق نورگیرهایی تامین و هوای آن تهویه می شده است. گرم خانه، آتشدان ها، انبار سوخت، انبار خاکستر از دیگر فضاهای حمام چهاردرخت به شمار می رود مصالح عمده بکار رفته در بنا آجر، گچ، آهک و ساروج است این حمام با وجود معماری استادانه هیچگونه تزیینات خاصی ندارد.

باغ و عمارت معصومیه

مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند قرار دارد و در دوره پهلوی احداث شده است. عمارت معصومیه که در مقابل استخری هشت ضلعی واقع شده، دارای پلان چندضلعی بوده و همچون نگینی در میان باغ معصومیه می درخشد.ورودی اصلی باغ در ضلع شرقی قرار گرفته که هم اکنون مورد استفاده نیست. در این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاقهای آن به یکدیگر راه دارند، به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان ازهر سوی عمارت میسر می باشد. قوسهای بکار رفته در بنا از نوع هلالی بوده و نمای بیرونی آن با هره چینی آجری مزین شده است. در فضای زیرین این ساختمان زیرزمین بنا وجود دارد. این عمارت از جبهه شرقی به استخری مشرف است که جلوه زیبایی به آن داده است. پلان بنا در ضلع شرقی به حالت مدور در آمده و در جلوی آن بالکنی به چشم می خورد. در این مجموعه علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز وجود دارد که در یکی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می کند و دیگری فاقد عمارت است. گونه گیاهی غالب در این باغ درخت کاج بوده و درختان میوه ای همچون زردآلو، زرشک و عناب نیز در آن وجود دارد.

باغ و عمارت رحیم آباد

مجموعه باغ و عمارت رحیم آباد در شهر بیرجند و در روستایی با همین نام واقع شده است. باغ رحیم آباد دارای دو در ورودی است که فضای دسترسی به داخل از همین دو در میسر می باشد.

مجموعه تاریخی رحیم آباد شامل حصار، برجهای نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی می باشد. در سه گوشه حصار گلین باغ بقایای برج ها مشهود است و تنها برج شمال شرقی بنا با ساخت عمارت به کلی از میان رفته است. محور اصلی باغ در حدفاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن می باشد. این محور با دو حوض، یک استخر و درختانی در دو سوی مسیر از سایر نقاط متمایز شده که خود جلوه ایی است از الگوی باغ ایرانی. همچنیـن ایـن عمـارت دارای طاقنـماهای تـزئینی و تزئـینات رسمی بندی می باشد. قدمت این بنا حداقل به دوره زندیـه بر می گردد. در مرکز باغ عمارتی ساخته شده که ویژگی های معماری آن تداعی کننده نوع معماری اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است. در بنای عمارت تزئیناتی شامل قرنیزهای گچی که البتـه به عنـوان سرستـون نیز محسوب می شود به چشم می خورد. نقشه بنا به گونه ای طراحی شده که با تعبیه درهای متعدد، دستیابی به فضاهای گوناگون به راحتی صورت می گیرد. در مقابل عمارت، استخری در وسط خیابان اصلی باغ واقع شده است. باغ دارای دو خیابان اصلی است که عمارت مرکزی در مرکز تقاطع این دو خیابان قرار دارد. درختان باغ عمدتـاً شامل کاج و سپیـدار و درختـان مثـمری چون زردآلـو و زرشک است.

 ساختمان پست قدیم بیرجند

ساختمان پست قدیم به لحاظ استقرار مکانی در خیابان شهید منتظری – میدان پست قدیم در محله سرده واقع گردیده است.

این بنا در ابتدا در دوره قاجاریه به عنوان غور خانه مورد استفاده قرار می گرفته و بعدها تا سال 1361 به عنوان پست و تلگراف بیرجند بوده و تا سال 62 کاملا تخلیه شده و متروکه می گردد و در سال 1385 توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت گردیده و در غالب ساختمان اداری پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی شهر بیرجند احیاء شده است.
این بنا از جمله بناهای دو اشکوبه می باشد که ورودی آن در ضلع شرقی واقع شده .و دو ضلع شمالی و غربی بنا نیز بصورت دو اشکوبه می باشد.طبقه اول ضلع شمالی دارای اتاقها و دالانهایی می باشد که ارتباط به طبقه دوم ضلع شمالی از طریق پلکان متصل به دیوار شرقی و پلکان ضلع غربی امکان پذیر است طبقه دوم ضلع شمالی نیز همانند طبقه اول آن دارای اتاق ها و دالانهایی می باشد.
زیباترین و جالب توجه ترین قسمت بنا ضلع غربی آن می باشد که دارای تزئینات آجرکاری به شیوه رگ چین و از نوع خفته و راسته و طرح لوزی برجسته با آجرهای قالبی تزئینی نقش وار می باشد .