بیرجند؛ بهارستان علم و ادب
شهرستان بیرجند با وسعت 31704 کیلومترمربع در شرق ایران و در فاصله حدوداً 500 کیلومتری از مرکز استان‌های خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد قرار دارد. این شهرستان از شمال به قاین و زیرکوه، از جنوب به خوسف و سربیشه، از غرب به سرایان و از شرق به شهرستان درمیان و سربیشه محدود می‌شود. شهرستان بیرجند دارای یک بخش مرکزی است. بیرجند اولین شهر در ایران است که در سال 1302 ه.ش (قبل از تهران) از لوله کشی آب شهری برخوردار شد و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی در ایران شناخته می‌شود. مدرسه شوکتیه بیرجند، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال 1312 ه.ش پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسولیاری انگلیس و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.
تاریخچه بیرجند
برخی بر این باورند که بیرجند را بیژن پسر گیو بنیاد گذارده‌است، ولی هیچ نشانه‌ای راجع به این موضوع وجود ندارد. شواهد و قراینی وجود دارد که نشان دهنده این است که خراسان جنوبی جزو ایالات شاهنشاهی هخامنشی، اشکانی و سپس ساسانی قلمداد می شده‌است. علاوه بر این، وجود محله‌ای به نام گبرآباد و گورستان‌هایی به همین نام در بیرجند و روستاهای اطراف نشان می‌دهد که تا سده‌هایی پیش از گسترش دین مبین اسلام در ایران، هنوز عده زیادی زرتشتی در این سرزمین می‌زیسته‌اند. اولین بار یاقوت حموی در قرن ششم هجری از آن نام می‌برد. پس از یاقوت، حافظ ابرو در قرن نهم هجری بیرجند را شهر عمده ایالت قهستان شمرده که کشاورزی (کشت زعفران، غلّه، انگور و میوه) و بازرگانی در آن رونق فراوانی داشته است. موقعیت جغرافیایی بیرجند و در نتیجه نامساعد بودن عوامل جغرافیایی برای یک زندگی کشاورزی و از طرف دیگر واقع شدن بر سر راه‌های تجاری و بازرگانی جنوب خراسان (قهستان) و احراز مرکزیت اقتصادی در این منطقه، باعث رشد و رونق اقتصادی آن تا اوایل حکومت صفویه گردیده و تدریجا نقش تجاری و بازرگانی به آن داده‌‌است و زمینه شهرشدن آن را فراهم آورد، به گونه‌ای که توانست در اندک زمانی با احراز کارکردهای ارتباطی و اقتصادی در جنوب خراسان، جانشین شهر قاین شود. مقارن ظهور سلسله صفویه، بیرجند حاکم نشین قهستان گردید و حکومت بیرجند به دست خاندان امیریه (خزیمه) افتاد. نخستین آثار رشد کالبدی شهر بیرجند از اواخر سلسله صفویه به عنوان مرکز و حاکم نشین ولایت قائنات آغاز می‌شود. افزایش جمعیت شهر در طول دوران حیاتش نیز از همین دوران آغاز می‌شود و همزمان با افزایش جمعیت بر اثر نیاز به ساخت و سازهای جدید، محلات شهر به طرف شمال، شمال غربی و شرق توسعه می‌یابند.