بیرجند
سابقه تاریخی:
نخستینبار نام بيرجند در اسناد مكتوب در كتاب معجم البلدان، قرن هفتم هجري قمري آمده كه اين شهر را از زيباترين بلديه قهستان معرفي كرده است. همچنين سياحان و مورخانى چون ماركوپولو ، ياقوت حموي، مقدسي، حمدا... مستوفي و حافظ ابرو در كتابهاى خود از اين شهر به نوعي ياد نموده اند. بيرجند مركب از دو جزء«بير» و «جند» است كه هر دو بخش آن در زبان پارسي باستان واژهاى مستقل و داراى معنا و مفهوم اساطيري و تاريخي ميباشد كه اين دو جزء باهم معنى «شهرتوفان» يا شهر «صاعقه» را ميدهد. كشفيات اخير باستان شناسان در منطقه بيرجند حاكي از اين است كه نواحي مزبور علاوه بر اينكه محل سكونت يا معبر انسانها در پيش از تاريخ بوده، رد پاى قوم ساگارتى يكي از اقوام كوچ نشين پارسي را نيز در خود به يادگار گذاشته است كه نمونه بارز آن كهن ترين اثر كشف شده بيرجند به نام سنگ نگار لاخ مزار كوچ ميباشد كه بر آن نقوش پيش از تاريخ، علائم پيكتوگرافي يا تصويري و كتيبه هاى خط عربي نيز به چشم ميخورد.
قرائن و شواهد نشان دهنده اين است كه آبادانى و رونق شهر بيرجند از دوره صفويه به بعد بوده، كه تقريباً تا اواسط دوره قاجاريه معماري و بافت هماهنگي را دربر داشته است. يادمانهاى تاريخي بيشمار در اين شهر، خانه هاى گلي و گنبدي شكل و كوچه هاى پيچ در پيچ، قراولخانه هاى بيدار و كاروانسراهاى پرجنب و جوش حكايت از دفاع در برابر دشمن بيگانه و يا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه اين عوامل شناخت گذشته شهر بيرجند با عناصري چون ميدانهاى كوچك، آب انبارهاى قديمي، مساجد و حمامهاى عمومي ميسر ميگردد. روي هم رفته شهر بيرجند داراى 19 محله معتبر و مهم بوده است.
سوغات بیرجند:
زعفران، زرشك، عناب، آلو، فرش و صنايع دستى از بهترين سوغاتهاي منطقه جنوب خراسان می باشد.
مشاهیر بیرجند
- ابن حسام خوسفی، شاعر سده ۹ هجری قمری
- سید غلامرضا سعیدی، نویسنده برجسته معاصر
- مرتضی حسن پور، اولین پرستار مرد ایران و استاد پیشکسوت پرستاری
- دکتر محمدحسن گنجی، استاد برجسته و پیشکسوت جغرافیای نوین
- دکتر محمد اسماعیل رضوانی، استاد برجسته و پیشکسوت تاریخ معاصر
- دکتر محمدرضا حافظ نیا، استاد برجسته و پیشکسوت جغرافیای سیاسی
- دکتر غلامحسین شکوهی، استاد برجسته و پیشکسوت تعلیم و تربیت
- دکتر کاظم معتمدنژاد، استاد برجسته و پیشکسوت علوم ارتباطات
- دکتر سیدعبدالله علوی،استاد علوم سیاسی و یکی از بنیانگذاران موسسات آموزش عالی شهر بیرجند
- آیت الله جواد عارفی
- آیت الله محمد باقر آیتی
- آیت سید کاظم حائری
- علامه سید محمد فرزان
- حکیم نزاری قهستانی، شاعر سده ۷ هجری قمری
- امیر شوکت‌الملک، امیر قائنات و شخصیت مهم سیاسی در دوران قاجار و پهلوی
- سیدمحمد تدین، استاد ادبیات عرب، رئیس مجلس شورای ملی، وزیر، طراح انقراض سلسله قاجار و یکی از بنیانگذاران حکومت پهلوی
فرهنگ و آموزش عالی :
از لحاظ فرهنگ و علم و معرفت، اين ديار يكي از درخشانترين نقاط ايران است. درنوشته هاى دوره صفويه گفته شده
كه قهستان ولايتى است با مردمى فهيم و صاحب فراست كه از آنجا شاعران و نويسندگان و عالمان زيادي برخاسته اند. بيرجند دارالملك قهستان بوده و خانه هاى آن بر روي تپه ماهور بنا گرديده است. در عهد ساسانيان اين منطقه ولايتى آباد و داراى روستاهاى حاصلخيز بوده است كه مردمانى با استعداد و سلحشور داشته و هميشه مايه دلگرمى حكومت و منشأ قدرت در اين منطقه بوده اند كه به پشتيبانى آنان پيروزيهايى به دست ميآورده اند. شهرستان بيرجند عليرغم محدوديتهاى زيست محيطي و شرايط ويژه اقليمى خاص از توان و غناى فرهنگي بالايى برخوردار است. وجود علما، فقها و دانشمندان برجستهاى كه هر يك در طول تاريخ سبب ايجاد و تقويت پيكره تنومند فرهنگي منطقه شده اند، آوازه اين شهرستان را از مرز منطقه و كشور فراتر برده و نام بسياري از آنان در زمره شخصيتهاى علمى ايران و جهان ثبت شده است.
نمونه اين شهرت اولين مدرسه به سبك جديد ميباشد كه در سال 1284 هـ . ش همزمان با تأسيس دارالفنون تهران و رشديه تبريز در بيرجند تأسيس شد و به دنبال آن دبيرستان شوكتيه و مدارس دشت بياض نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتى افتتاح گرديد.
مهمترين عاملي كه به بيرجند وجهه اى قابل احترام مى بخشد، قدمت فرهنگي آن است. مراكز علمى و فرهنگي جديد از مدارس علميه نشأت گرفته اند و در اين ميان اهميت مدرسه «معصوميه» كه سابقه ي بيش از هزار سال دارد و محل تحصيل اغلب مشاهير بيرجند بوده قابل ذكر است. هم اكنون در شهرستان بيرجند پنج مدرسه علميه با ظرفيت 200 نفر طلبه و بيش از 700 مركز آموزشي وابسته به آموزش و پرورش به فعاليت مشغولند. آموزش و پرورش بيرجند هم اينك با بيش از 90 سال عمر بابركت بيش از يكصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعليم و تربيت دارد. وجود 4 اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بيرجند با بيش از 7000 نفر پرسنل، مركز آموزش عالي فرهنگيان، مراكز تعليم و تربيت، پژوهشكده معلم و ... آموزش و پرورش اين شهرستان را به قويترين آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبديل كرده است.
بيرجند به عنوان قطب دانشگاهي شرق كشور از امكانات آموزش عالي خوبي برخوردار است و در حال حاضر بیش از 40 هزار دانشجو در 9 دانشگاه و مركز آموزش عالي مشغول تحصيل ميباشند كه بالاترين تورم دانشجويى در سطح كشور را به خود اختصاص داده است. بدين معنى كه به ازاى هر 9 نفر شهروند بيرجندي يك نفر دانشجو وجود دارد.
از جمله مراكز آموزش عالي در بيرجند مى توان از :
1. دانشگاه بيرجند
2. دانشگاه علوم پزشكي بيرجند
3. دانشگاه آزاد اسلامى واحد بيرجند
4.دانشگاه صنعتی بیرجند
5. دانشگاه پيام نور
6. دانشگاه فرهنگیان پردیس شهيد باهنر
7. دانشگاه فرهنگیان مرکز امام سجاد (ع)
8. دانشکده فنی حرفه ای پردیس ابن حسام و سپیده کاشانی
9. مركز آموزش مديريت دولتى