همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو، همکاری با آخوند خراسانی در نهضت مشروطه، و اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق از جمله فعالیت های سیاسی میرزای نایینی است. او کتاب معروف تنبیه الامة و تنزیه الملة را در دفاع از مشروطه و نفی استبداد نوشت.
زندگی
محمدحسین غروی نائینی، در سال ۱۲۷۶ قمری[۱] در خانواده ای روحانی در نائین به دنیا آمد. پدرش شیخ عبدالرحیم و جدش شیخ محمد سعید، هر دو شیخ الاسلام اصفهان بودند که از سوی سلطان وقت، برای این منصب برگزیده شده بودند.[۲]
محمدحسین تحصیل را از کودکی، در زادگاهش آغاز کرد و پس از فراگیری مقدمات، در هفده سالگی راهی اصفهان شد و پدرش با هدف تعلیم و تربیت وی، او را به شیخ محمدباقر اصفهانی سپرد. نائینی، هم در حوزه درس اصفهانی حاضر می شد و هم در خانه او و تحت سرپرستی اش زندگی می کرد. افزون بر آن، وی در اصفهان نزد میرزا ابوالمعالی کلباسی، میرزا محمدحسن هزارجریبی و جهانگیرخان قشقایی، در رشته های مختلف علمی، از جمله فقه، اصول، کلام و حکمت، تحصیلاتش را دنبال کرد. هم چنین با ادبیات فارسی و عربی و ریاضی نیز آشنا شد.[۳]
در سال ۱۳۰۳ راهی عراق شد و به حوزه سامرا رفت.[۴] او تا زمان وفات میرزا محمدحسن شیرازی، رهبر نهضت تنباکو، در درس او حاضر می شد و از نزدیکان وی گردید، در اواخر عمر میرزای شیرازی، کاتب و محرر او بوده و در امور مهم سیاسی و اجتماعی، طرف مشورت استاد قرار می گرفت.[۵]
پس از وفات میرزای شیرازی، به سال ۱۳۱۲ قمری، مدتی نزد سیدمحمد فشارکی تلمذ کرد؛ اما با پراکندگی حوزه سامرا، شاگردان برجسته میرزای شیرازی، هر یک به شهری هجرت کردند. نائینی پس از سامرا مدتی درکربلا اقامت کرد[۶] و سپس در سال ۱۳۱۴ راهی نجف اشرف شد و در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، حاضر و از خواص و اصحاب مجلس استفتای او گشت.[۷] وی سال ها در کنار آخوند خراسانی، به فعالیت علمی، سیاسی و اجتماعی پرداخت.
محمدحسین نایینی ظهر روز شنبه ۲۶ جمادی الاول ۱۳۵۵ق در ۸۲ سالگی در نجف درگذشت و در یکی از حجرات حرم امیرالمؤمنین دفن شد.[۸]
شخصیت اخلاقی و معنوی
آقابزرگ تهرانی، او را «ورِع، پرهیزگار، صالح، بی اعتنا به زخارف دنیا و بی توجه به مقام و ریاست» معرفی کرده است.[۹] شاگردانش از تقوا و وارستگی، صفای باطن، خوش رویی و مهربانی، فروتنی و رهایی او از غرور و خودبینی، سخن گفته اند.[۱۰]در سامرا و نجف، با ملاحسین قلی همدانی و شاگردانش، هم چون سیداحمد کربلایی مأنوس بود. نائینی هر گاه از سامرا به نجف سفر می کرد، بر آخوند همدانی وارد می شد و در خانه او به دید و بازدید می پرداخت.[۱۱] سید احمد کربلایی، او را وصی و مسؤول کارهای خود، پس از وفات قرار داد.[۱۲]
حیات علمی
در زمان حیات آخوند خراسانی، در نجف اشرف، تدریس را آغاز کرد که بیش از سیصد تن از شاگردان خراسانی، در درس او نیز حاضر می شدند.[۱۳] اگرچه شهرت نائینی در علم اصول است، به گونه ای که به «مجدد علم اصول» شهرت یافته، اما در رشته های دیگر، هم چون فقه، کلام، حکمت، ریاضی، اخلاق و عرفان نیز صاحب نظر بوده است.[۱۴] حوزه درس او را، به علت دقت َها و غموض تحقیقات، محل اجتماع خواص و فضلای برجسته و صاحب نظر دانسته[۱۵] و مجلس درسش را از بزرگ ترین مجالس تدریس در نجف اشرف معرفی کرده اند.[۱۶]
او از دوران تحصیل در اصفهان، سامرا و نجف، مورد توجه اساتید خود بود. به گفته خود وی، از دو فقیه مشهور، حاج میرزا حسین طهرانی نجفی، فرزند مرحوم حاج میرزا خلیل و شیخ محمد طه نجف، اجازه نقل روایت داشت و بر همین اساس، به برخی شاگردانش اجازه اجتهاد و نقل حدیث می داد.[۱۷]
علمای بسیاری از او تجلیل کرده اند. سیدمحسن امین، او را «عالم جلیل، فقیه، اصولی، حکیم، عارف، ادیب، عابد و مدرس» معرفی کرده است.[۱۸] مدرس تبریزی وی را از «فحول علما و فقهای امامیه عصر حاضر، که به کثرت تحقیق و زیادت تدقیق شهرت دارد» شمرده است.[۱۹] پس از وفات میرزا محمدتقی شیرازی و شیخ الشریعه اصفهانی، میرزای نایینی هم زمان با سید ابوالحسن اصفهانی مرجعیت را بر عهده گرفت. مرجعیت در میان این دو منحصر بود.[۲۰] گفته می شد که مرجعیت نایینی در میان فضلای حوزه بیشتر از اصفهانی بود و مرجعیت اصفهانی در میان عامه مردم.[۲۱] پس از وفات نایینی، مرجعیت منحصره به سید ابوالحسن اصفهانی مختص شد.[۲۲]
گفته شده است او بسیار از آراء پیشین خود عدول و رأیی نو اختیار می کرد.[۲۳]
اساتید
در اصفهان
محمد باقر نجفی اصفهانی
میرزا ابوالمعالی کلباسی
میرزا محمدحسن هزارجریبی
جهانگیرخان قشقایی
در سامراء
میرزای شیرازی
محمدتقی شیرازی
سید اسماعیل صدر؛ پس از مهاجرت به کربلا، همچنان نزد وی تلمذ میکرد.[۲۴]
سید محمد فشارکی
فتح علی گنابادی در تفسیر
میرزا حسین نوری در حدیث[۲۵]
در نجف
آخوند محمد کاظم خراسانی؛
نایینی در درس عمومی آخوند حاضر نمی شد؛ اما در مجلس خاص آخوند در خانه اش که برای حل مسائل مشکله بوده، شرکت می کرد.[۲۶]
این سخن که وی شاگرد شیخ انصاری بوده، نادرست است؛ زیرا در زمان وفات شیخ انصاری در ۱۲۸۱ق، سن میرزای نایینی هفت سال بود.[۲۷]
شاگردان
سیدحسن بجنوردی
سیدابوالقاسم خوئی
سید جمال گلپایگانی
سید محمود شاهرودی
سید محسن حکیم
سید محمدحسین طباطبائی
سید محمدهادی میلانی
محمدعلی کاظمی بروجردی
موسی خوانساری
محمدتقی آملی
احمد کاشف الغطا
محمدحسین کاشف الغطا
عبدالحسین حلی[۲۸]
آثار و تألیفات
نائینی آثار و تألیفات فراوانی را از خود به جا نهاد، که برخی به قلم او و برخی دیگر تقریرات درس او است و به قلم شاگردانش به رشته تحریر در آمده است. این آثار اعیان الشیعه، عبارت اند از:
تنبیه الامة و تنزیه الملّة این کتاب را در دفاع از مشروطه نگاشت. آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی بر آن تقریظ نوشتند. پس از مدتی از وفات آخوند خراسانی، تا آنجا که می شد نسخه های کتاب را جمع کرد و از بین برد.[۲۹]
نوشتار اصلی: تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)
وسیله النجاة (رساله عملیه)
حواشی علی العروةالوثقی
رسالةالصلوة فی اللباس المشکوک
رسالة فی احکام الخلل فی الصلوة
اجوبة مسائل المستفتین
رسالة فی نفی الضرر
رسالة فی التعبدی و التوصلی
مؤلف معجم المؤلفین العراقیین آثار دیگری را نیز برای نائینی بر شمرده، که عبارت اند از:
رسالة فی مسائل الحج و مناسکه
مناسک حج (به زبان فارسی)
افزون بر آن، آثار ذیل را نیز می توان در زمره تألیفات وی به شمار آورد:
حواشی بر کتاب الارث (نوشته ملأ هاشم خراسانی)[۳۰]
حواشی بر رساله سؤال و جواب (نوشته میرزا محمدتقی شیرازی)[۳۱]
تقریرات:
منیةالطالب فی شرح المکاسب؛ موسی خوانساری نجفی
کتاب الصلوة؛ شیخ محمدعلی کاظمی خراسانی
المکاسب و البیع؛ شیخ محمدتقی آملی
اجود التقریرات؛ سید ابوالقاسم موسوی خوئی
فوائدالاصول؛ شیخ محمدعلی کاظمی خراسانی
از اثر دیگری به نام ملاحظ النوریة فی مواعظ الحضوریة نیز نام برده شده، که نکاتی جمع آوری شده از درس اخلاق اوست.[۳۲]
اندیشه سیاسی
کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» دربردارنده نگرش های سیاسی وی است. از مجموع مباحث نائینی در این کتاب می توان ارکان اندیشه فقهی-سیاسی را به دست آورد. نائینی با بهره گیری از آیات و روایات در صدد آن است که در مخالفت با نظام و آموزه استبدادی، به تأسیس نظام مشروطه دست یابد. «تنبیه الامه» به معنای آگاه کردن امت اسلام به ضروریات شریعت و «تنزیه الملة» به معنای منزه دانستن دین اسلام از بدعت استبداد است. وی در این کتاب حکومت ها را به عادل و غیرعادل تقسیم می کند و حکومت مشروطه را حکومتی غیر عادل می داند؛ ولی به نظر او حکومتی که در غیرعادل بودن از مشروطه بد تر است، حکومت استبدادی و مطلقه است. از این رو در زمانی که امر ما دایر مدار بین حکومت مشروطه و حکومت مستبده باشد، چون ضرر و فساد حکومت مشروطه کمتر است، باید بدان امید بست و حکومت استبدادی را طرد و نفی کرد.[۳۳] این مبنا از جهت دفع افسد به فاسد معنا پیدا می کند.
مؤلفه های اندیشه نائینی
مشارکت سیاسی
وی مشارکت و نظارت را رکن حکومت اسلامی معّرفی می کند و می نویسد: «ابتناء اساس حقیقت سلطنت اسلامیه هم، نظر به مشارکت تمام ملت در نوعیات مملکت» است. «محاسبه و مسئولیت کامله در صورتی مشخص و حافظ محدودیّت و مانع از تبدیل ولایت حکومت ولایتیه به مالکیت حکومت استبدادی تواند بود که قاطبة متصدیان که قوه اجرائیه اند در تحت نظارت و مسئول هیئت مبعوثان و آنان هم در تحت مراقبه و مسئول آحاد ملّت باشند». او سستی ملّت در این امر را منجر به «تحکم و استبداد هیئت مبعوثان» می داند.[۳۴] عمل به اصل نظارت و امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه سیاسی نائینی، موجب محدودیت سلطنت استبدادی می شود؛ چون تحدید سلطنت واجب است و مشارکت مردم در امور سیاسی از جمله در انتخاب نمایندگان، مقدمه آن است؛ پس مشارکت بر طبق اصل وجوب مقدمه واجب هم ضرورت می یابد.[۳۵]
تفکیک قوا
از دیدگاه مرحوم نائینی حکومت مطلوب اسلام، ولایتیه و براساس شورا و مشورت است. در ساختار چنین نظامی، حاکمان، حافظان مصالح مردم و امین منافع آن ها و مسئول در برابر آنانند؛ نه مالک آن ها و حکمران مطلق العنان. عبدالهادی حائری درباره نظریه تفکیک قوای نائینی می نویسد: «نائینی در تحلیل خویش از تفکیک قوا به راهی جز راه جدایی قوای پیش بینی نشده در یک نظام مشروطه رفته است...».[۳۶]
آزادی و برابری
آزادی و برابری از جمله شعارهای دوران مشروطیت است که هم در بین علمای مشروطه خواه و هم در میان روشنفکران دیده می شود. نائینی معنا و مفهوم آزادی و مساوات را در چارچوب رابطه شریعت و مشروطیت تفسیر و تبیین می کند و در این جهت تفسیر وی از آزادی، موافق برداشت دیگر علمای دینی آن عهد مانند آخوند خراسانی است. از منظر نائینی آزادی به معنای رهایی از موانع رشد آدمی است؛ موانعی که باعث بازماندن انسان از سیر تکامل می شود و بدین سبب آزادی واقعی در عبودیت الهی تجلی یافته است.[۳۷]
حقوق شهروندان
نائینی در کتاب تنبیه الامة اشاره ای گذرا به حقوق شهروندان در یک حکومت غیر استبدادی کرده است و برخی امور را به عنوان حقوق شهروندان معرفی می کند که عبارتند از: ۱ آزادی ۲ مساوات ۳ مشارکت ۴ نظارت ۵ امنیت مالی ۶ ٌ امنیت بر عرض و ناموس ۷ ٌامنیت بر مسکن ۸ عدم تجسس از خفایای افراد ۹ عدم نفی انسان ها از تصرف در مال و... ۱۰ عدم ممانعت از برپایی اجتماعات مشروعه و اعتراض آمیز و... [۳۸]
مجلس، شورا و قانون
از منظر میرزای نائینی جامعه باید قانون محور باشد و مجلس و قوه مقننه جایی است که باید رافع ظلم و منکر و گسترنده معروف و عدالت باشد.[۳۹] هر گاه مجلس به این شیوه برقرار بود مصوباتش تأیید می شود و مردم هم باید در انتخاب وکلای ارسالی به مجلس دقت لازم را مبذول بدارند تا وکیلان شایسته و عدالت خواه و وطن دوست را در مجلس بگمارند.[۴۰]
نظارت استصوابی
در این موضوع میرزا عقیده ای همچون عقیده استادانش دارد بدین بیانکه قوانین مجلس به صرف اینکه توسط نمایندگان به تصویب رسیده باشد در اسلامی بودن آن کفایت نمی کند و باید چندین مجتهد بزرگ بر آن مصوبات از حیث عدم مخالفت با مکتب تشیع مهر تایید بزنند تا سپس مصوبات برای اجرایی شدن به حرکت در آیند.[۴۱]
تجدد و عدم نفی کلی آن
میرزای نائینی بر خلاف رای عده زیادی از مخالفان مشروطه که هر چیز غربی را نفی و طرد می نمودند می گفت چه اشکال دارد خوبی ها و محسنات غرب-چه قانون و چه دانش و فن- را گرفت و به کار برد. در عین حالی که بسیاری از این قواعد و قوانین منشأ اسلامی و انبیایی دارد که به غرب رفته است.[۴۲]
فعالیت های سیاسی اجتماعی
شخصیت اجتماعی - سیاسی نائینی، مرهون ارتباط او با میرزای شیرازی، در نهضت تنباکو، هم چنین انس و دوستی او با سید جمال الدین اسدآبادی، از دوران جوانی در اصفهان[۴۳] و استمرار این پیوند، تا دوره ای که در سامرا می زیست[۴۴] و نیز هم کاری و هم یاری وی با آخوند خراسانی، در نهضت مشروطیت است. حضور او در کنار میرزای شیرازی، در نهضت تنباکو، حضورش در کنار محمدکاظم خراسانی و ملاعبداللَّه مازندرانی، در نهضت مشروطه، جهاد بر ضد انگلیس و تجاوز روسیه و فعالیتش در نهضت اسلامی ملت عراق، که به تبعیدش انجامید، گواه شخصیت اجتماعی - سیاسی او است.
نهضت تنباکو
نائینی در نهضت تنباکو، در کنار میرزای شیرازی بود. نقل شده است که شیخ حسن کربلایی، هم بحث قدیمی و دوست صمیمی نائینی، اثر معروف خود، تاریخ دخانیه را به سفارش نائینی، در تشریح نهضت تنباکو به رشته تحریر در آورده است.[۴۵]
انقلاب مشروطه
نائینی نزدیک ترین رایزن آخوند خراسانی در انقلاب مشروطه بود. وی متن تلگراف ها و بیانیه های عمومی خراسانی، تهرانی و مازندارانی را در انقلاب مشروطیت انشا می کرد و این امر دشمنی فراوانی در میان رقیبان علمی و دشمنان سیاسی نائینی نسبت به او به وجود آورده بود.[۴۶]
از نظر تئوریک استوارترین متن سیاسی در حمایت از مشروطه را میرزای نائینی نگاشت. کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله حاصل تلاش این فقیه برای مشروعیت دادن به آرمان های مشروطه بود. نائینی در این رساله می کوشد تا اثبات کند مبانی مشروطه در بطن شریعت وجود دارند. او در این کتاب به آرمان های مشروطه جنبه دینی بخشیده، وجود آنها را در شریعت مسلم و محرز انگاشته و با تسلطی که بر اصول، فقه و تاریخ صدر اسلام داشته، مواردی را برای اثبات نظریات خود به عنوان شاهد یاد می کند.[۴۷] خراسانی و مازندرانی دیدگاه های نائینی را با نامه های تقریظ در کتاب تنبیه الامه به طور کامل تأیید و تصویب کردند.[۴۸]
آخوند خراسانی که می خواست برای تحکیم بنیان مشروطه یا رهبری کردن مبارزه با بیگانگان، ابتدا به کاظمین سپس به ایران برود، نائینی با دیگر روحانیون مشروطه خواه با او بودند ولی با مرگ مشکوک خراسانی این حرکت شکل نگرفت. سه هفته بعد از مرگ خراسانی علما به کاظمین رفتند و در این شهر از میان خود ۱۳ نفر، از جمله نائینی را برگزیدند و آنان هئیتی تشکیل دادند که کارهای لازم را انجام دهند. اعضای این هئیت سوگند یاد کردند که در مبارزه بر ضد بیگانگان امین و وفادار باشند. هیئت علما تلگراف های بسیاری به ایران فرستادند تا دولت ایران از روس ها بخواهد که هر چه زدوتر ایران را ترک گویند و تهدید کردند در غیر این صورت علما به سوی ایران حرکت خواهند کرد. همچنین از سران عشایر ایران خواستند تا بر ضد بیگانگان با یکدیگر متحد شوند. سرانجام علمای کاظمین از علمای تهران تلگرافی دریافت کردند که خبر از آرامش نسبی در ایران بود. همچنین تلگرافی دیگر از سوی وثوق الدوله مبنی بر خروج محمدعلی میرزا از ایران رسید و از علمای گرد آمده در کاظمین خواستند که به شهرهای خود بازگردند.
حمله نظامی بیگانگان به ایران، کشتار بی رحمانه روس ها در شهرهای ایران و ادامه حملات علمای مخالف مشروطه به مشروطه خواهان علمای آزادی خواه را گوشه گیر کرد و نائینی نه تنها از فعالیت های مشروطه خواهی کناره گیری کرد بلکه دیگر حتی نام مشروطه را بر زبان نیاورد و بنا به نقلی نسخه های تنبیه الامه را جمع آوری کرد.[۴۹] زمانی که نائینی به همراه عده ای از علمای عراق به دلیل مخالفت با دولت انگلیس به ایران تبعید شد و مدتی در قم اقامت کرد، سخنی از مشروطه به میان نیاورد و سیاست مماشات با رضاشاه را پیشه کرد.[۵۰]
جهاد علیه بیگانگان
وی در ماجرای هجوم روسیه به شمال ایران، در سال ۱۳۳۰ قمری، در کنار علمای نجف، به رهبری ملاعبداللَّه مازندرانی، برای حرکت به سوی ایران آماده شد؛[۵۱] همچنین در قضیه جنگ جهانی اول با اعلان جهاد بر ضد انگلیس در عراق، در سال ۱۳۳۳، در زمره علمایی قرار گرفت که در جبهه و جهاد حضور جدی داشتند.[۵۲]
نهضت اسلامی عراق
در نهضت اسلامی ملت عراق، هم گام با سید ابوالحسن اصفهانی بود. پس از به قدرت رسیدن ملک فیصل، توسط انگلیسی ها، و تشکیل کابینه و اعلان انتخابات عمومی برای ایجاد مجلس مؤسسان، نائینی هم گام با علمای دیگر، با آن به مخالفت برخاست و شرکت در انتخابات را تحریم کرد. فیصل و حامیان خارجی او، که برگزاری انتخابات را در چنین وضعیتی ناممکن می دانستند، به زور متوسل شده و شیخ محمد خالصی زاده وسید محمد صدر را به ایران و پس از مدتی، در سال ۱۳۴۱ شیخ مهدی خالصی را، که رهبری این حرکت را بر عهده داشت، به حجاز تبعید کردند. سید ابوالحسن اصفهانی و محمدحسین نائینی به همراه گروهی از علما با اعتراض به تبعید خالصی، به سوی ایران حرکت کرده و در واقع، به ایران تبعید شدند.[۵۳]
آیت اللَّه شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، استقبال گرمی از علمای نجف به عمل آورد. سپس درس خود را تعطیل کرده و از شاگردان خود خواست تا در درس نائینی حاضر شوند. اقامت علما در ایران، یک سال به طول انجامید. سرانجام، هیئتی از عراق به ایران آمده و خواستار بازگشت ایشان به عراق شد.[۵۴]
محکوم کردن اهانت به روحانیت
در ماجرای اهانت عده ای از اراذل و اوباش، به تحریک بعضی از جریانات سیاسی، به رهبر نهضت تنباکو در داخل کشور، میرزا حسن آشتیانی و عزیمت او به مشهد، برای اعتراض، نائینی در نجف نامه ای را در محکوم کردن این حرکت، به امضای چهار تن از مراجع بنام حوزه، یعنی شیخ محمدحسن ممقانی، سید اسماعیل صدر، شیخ محمد طه نجف و آخوند ملأ محمد کاظم خراسانی رساند و نامه ای نیز به آشتیانی، در مشهد نوشته و از او دلجویی کرد.[۵۵]
پانویس
1. تاریخ ولادت او را به سال ۱۲۷۳/ و ۱۲۷۷ نیز ثبت کرده اند. ر.ک: سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴؛ مجله حوزه، ش۷۶ - ۷۷، ص۳۱؛ شیخ آقابزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج۲، ص۵۹۳؛ سیدعبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت، ص۱۵۳؛ ولی با با استناد به دست خطی از پدر او، به تاریخ ۱۲۷۶ اطمینان بیش تری است. ر.ک: مجله حوزه، ش۷۶ - ۷۷، ص۴۰۶. به نقل از سید جواد ورعی، پژوهشی در اندیشه سیاسی نایینی، ص ۱۷
2. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
3. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
4. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴ - ۵۵
5. «حماسه فتوا»، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی به مناسبت سده وفات میرزای شیرازی، سال ۱۳۷۰، مصاحبه با آیت اللَّه سیدرضی شیرازی.
6. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
7. شیخ آقابزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج۲، ص۵۹۳
8. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
9. نقباءالبشر، ج۲، ص۵۹۳
10. ر.ک: مجله حوزه، ش۷۶ - ۷۷، ص۲۶ - ۸۷؛ شیخ جعفر الشیخ باقر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۳، ص۳۶۴
11.مجله حوزه، ش۳۰، ص۴۰، مصاحبه با آیت اللَّه نجفی همدانی.آیت اللَّه نجفی همدانی از قول پدرشان، که شاگرد نائینی بوده، نقل کرده است
12. مجله حوزه، ش۳۰، ص۴۰، مصاحبه با آیت اللَّه نجفی همدانی
13. سید جواد ورعی، پژوهشی در اندیشه سیاسی نایینی، ص ۱۸
14. سید جواد ورعی، پژوهشی در اندیشه سیاسی نایینی، ص ۱۸
15. شیخ آقابزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج۲، ص۵۹۳
16.اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۵
17. ملاعلی خیابانی تبریزی، علما معاصرین، ص۴۰۱ - ۴۰۲ (نائینی در اجازه اجتهاد و نقل حدیثی که به شیخ حسین تبریزی شنب غازانی، یکی از شاگردانش نگاشته، آورده است: «و لقد اجزت له فی تدریس الفقه و الاصول و ان یروی علی جمیع ما صحّت لی روایته من مصنّفات اصحابنا و ما واردة عن غیرنا بحقّ اجازتی عن العالمین العَلَمین و الحجتین الآیتین فقیهی عصرهما وحیدی دهرهما الحاج میرزا حسین الطهرانی النجفی نجل المرحوم المیرزا خلیل و الشیخ محمد طه نجف - قدس سرهما - باسانیدهما الکثیرة المنتهیة الی ارباب الجوامع العظام و الکتب و الاصول و منهم الی اهل بیت النبوّة و مهبط الوحی و معدن العصمة - صلوات اللَّه علیهم اجمعین»)
18. اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
19. محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۴، ص۱۶۲
20. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴؛سید جواد ورعی، پژوهشی در اندیشه سیاسی نایینی، ص ۱۹
21. موسوعة النجف الاشرف، ج ۱۱، ص ۲۴۰؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴
22. اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۵
23.سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
24. جعفر سبحانی، طبقات الشیعه، ج ۱۴، ص ۶۸۰
25. جعفر سبحانی، طبقات الشیعه، ج ۱۴، ص ۶۸۰
26. اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۴
27. اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۵
28. نقباءالبشر، ج۲، ص۵۹۳
29. اعیان الشیعه، ج۶، ص۵۵
30. نائینی در سال ۱۳۴۴ قمری، در باره این کتاب می نویسد: «... و بعد، مخفی نماند رساله شریفه میراثیه و هم چنین رساله شریفه نفقات و رساله ثالثه راجعه به معرفت وقت و قبله، از تألیفات جناب مستطاب، عمدةالافاضل العظام، ثقةالاسلام، الثقة العدل الزکی، ابی المفاخر و المکارم، الحاج ملأ هاشم الخراسانی (دامت تأییداته و تسدیداته - در حسن ترتیب وجودت تهذیب و تفریح فروع، ممتاز و کاشف از کمال اطلاع و تتبع و حسن سلیقه آن جناب است - فللَّه تعالی درّه و علیه سبحانه اجره - و عمل به آن ها با حواشی که احقر افزوده، صحیح و عامل به آن، مأجور و مثاب است» و در ادامه، نائینی به مؤلف کتاب، اجازه تصدی امور حسبیه را می دهد.
31.حواشی نائینی به همراه حواشی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی و سید محمد فیروزآبادی، همراه با متن رساله سؤال و جواب، در سال ۱۳۴۲ قمری، در اصفهان چاپ شده است.
32. سید جواد ورعی، پژوهشی در اندیشه سیاسی نایینی، ص ۲۳-۲۵
33. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص۴۰-۴۶.
34. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص۷۶
35. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص۱۶.
36. حائری، عبدالهادی، ۱۳۶۰، ص۲۶۸.
37. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص۵۱.
38.ر.ک: فصل اول، سوم و چهارم تنبیه الامه.
39. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص۱۶۶-۱۶۷.
40. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص ۱۲۶.
41. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص ۷۹.
42. نائینی، محمد حسین؛ تنبیه الامه و تنزیه المله، ۱۳۸۸، ص۳۵.
43. مجله حوزه، ش۳۰، ص۴۰، مصاحبه با آیت اللَّه نجفی همدانی
44. آیت اللَّه سیدرضی شیرازی، حماسه فتوا، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی
45. شیخ حسن اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، به کوشش رسول جعفریان (در مقدمه این کتاب، از قول آیت اللَّه سیدمحمد حسینی همدانی، داماد میرزای نائینی نقل شده است)
46. حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷ ۱۵۶
47.جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ص ۴۲
48. حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷
49. حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۷ ۱۶۰
50. فراتی، روحانیت و تجدد، ص ۷۶
51. سیدحسن شبّر، تاریخ العراق السیاسی المعاصر، ج۲، ص۱۲۵
52. عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت، ص۱۵۶
53. عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت، ص۱۷۵ - ۱۷۸؛ سید عبدالحجت بلاغی، تاریخ نائین، ص۱۸۸
54. حسین مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج۲، ص۳۴۷؛ تاریخ نائین، ص۱۸۸
55. مجله کیهان اندیشه، ش۶۱، ص۱۵۰ - ۱۵۲، «دو نامه تاریخی منتشر نشده»، به کوشش محمدرضا انصاری قمی