سيدمحمدحسين همان‌طور كه روش درسي آن روزها بود، به فراگيري قرآن پرداخت و سپس از سن ۹ سالگي به مدت شش سال به همراه برادرش، از اديبي به نام شيخ محمدعلي سرائي،‌ كتاب‌هايي چون گلستان، بوستان، نصاب‌الصبيان، انوار سهيلي، تاريخ عجم، منشات اميرنظام و ارشاد الحساب را فرا گرفت و علاوه بر آن، زير نظر ميرزاعلي نقي خطاط به يادگيري فنون خوشنويسي پرداخت. ايشان پس از طي دوران تحصيل در مكتب‌خانه، راهي مدرسه طابيه تبريز شد تا تحصيلات خود را در علوم ديني دنبال كند. در همان ايام، وقتي ۲۳ سال بيشتر نداشت، تصميم به ازدواج مي‌گيرد. از يكي از بستگانش خواستگاري مي‌كند و چون فاميل بودند، با اين ازدواج موافقت مي‌كنند. يك سال بعد از ازدواج بود كه سيدمحمدحسين مزه پدر شدن را مي‌چشد و اسم فرزند اولش را، محمد مي‌گذارد.

سيدمحمدحسين و برادرش سيدمحمدحسن در سال ۱۳۰۴ هجري ‌شمسي تحصيلات مقدماتي را در مدرسه طالبيه تبريز به پايان رساندند. اما روح پرعطش آنان هنوز سيراب نشده بود.

به نقل از علامه آمده است «هنگامي كه در نجف اشرف به درس و بحث اشتغال داشتم يكي از روزها مرحوم قاضي به من برخورد كرد و بدون مقدمه گفت: اگر طالب دنيايي نماز شب و اگر طالب آخرتي نماز شب بخوان. همين ديدار و گفت‌وگوي كوتاه منشاء آشنايي من با استاد شد... قبل از آن كه به محضر وي بار يابم، خود را از كتب فلسفي و آثار معقول بي‌نياز مي‌ديدم و پيش خود مي‌گفتم اگر مرحوم ملاصدرا هم بيايد، مطلبي فوق آنچه من فهميده‌ام عرضه نخواهد كرد. ولي پس از بهره‌مند شدن از ديدار اين استاد بزرگوار، به يكباره احساس كردم گويا تا كنون از حكمت و فلسفه چيزي عايدم نشده و از اسفار حتي يك كلمه هم نفهميده‌ام.» اين برخورد جالب، علامه طباطبائی را وارد مرحله تازه‌اي از زندگي كرد و سير و سلوك عارفانه وي آغاز شد.

علامه در زادگاه خود، در رياضيات «ارشادالحساب» و در فلسفه و كلام «اشارات و كشف‌المراد» را خوانده بود. اما اين دو كتاب، ذوق بالاي علامه را كفاف نمي‌داد، تا اينكه در نجف با حكيمي برخورد كرد كه از بزرگان فلسفه و استادان صاحب‌نظر اين دو رشته بود. اين حكيم معروف «سيدحسين بادكوبه‌اي» بود كه توانست علامه را با حقيقت حكمت، به ويژه تفكر فلسفي، آشنا كند و باعث شود او در عرض شش سال، «منظومه‌ي» سبزواري و «اسفار و مشاعر» ملاصدرا و دوره «شفاي» بوعلي و «اخلاق» ابن مسكويه را بخواند.

روزهايي كه علامه و برادرش در نجف مي‌گذراندند، به سختي سپري مي‌شد. گذران زندگي براي دو برادر كه حاضر نبودند از سهم امام هم استفاده كنند، سخت و طاقت‌فرسا بود. ديگر ماندن نه مصلحت بود و نه امكان داشت. اوضاع كشاورزي و زمين‌هايشان، حسابي به هم خورده بود. به همين جهت، علامه طباطبائی و برادرش بلافاصله راهي ايران و ديار آبا و اجداديشان – شادآباد تبريز – شدند و تا ۱۰ سال در وطن خويش ماندند. در اين مدت با تلاش طاقت‌فرسا زمين‌هاي رهاشده و باغ‌هاي مخروبه را آباد كردند. طي اين مدت، به امور روستاها و زندگي مردم نيز رسيدگي مي‌كردند و به كمك نيازمندان مي‌شتافتند.

علامه در كنار همه اين كارها و مشكلاتي كه وجود داشت، مطالعه و تحقيق را رها نكرده بود و رساله‌هاي علمي مي‌نوشت. گاهي كه ياد نجف و گنبد و بارگاه حضرت علي(ع) مي‌افتاد، دلش براي درس و آموختن علم،‌ حسابي تنگ مي‌شد و نمي‌دانست چه بايد بكند.

علامه طباطبائی بالاخره تصميمش را مي‌گيرد: «همزمان با آغاز سال ۱۳۲۵ هجري ‌شمسي وارد شهر قم شديم... در ابتدا به منزل يكي از بستگان وارد شديم، ولي به زودي در كوچه يخچال قاضي در منزل يكي از روحانيون اتاقي دو قسمتي كه با نصب پرده قابل تفكيك بود اجاره كرديم. اين دو اتاق قريب بيست متر مربع بود. طبقه زير اين اتاق‌ها انبار آب شرب بود كه در صورت لزوم بايستي از در آن به داخل خم مي‌شديم و ظرف آب را پر مي‌كرديم، چون خانه فاقد آشپزخانه بود، پخت و پز هم در داخل اتاق انجام مي‌گرفت.

علامه طباطبائي، در سال ۱۳۳۳ هجري ‌شمسي نگارش تفسيرالميزان اثر بزرگ خويش را آغاز كرد و ۱۷ سال طول كشيد تا آن را به پايان برساند؛ اثري جالب و دلنشين كه نظير آن تا به حال نوشته نشده است. به عقيده آيت‌الله العظمي خويي، علامه براي نوشتن اين اثر، خود را تصفيه كرده بود. شهيد مطهري هم مي‌گويد: «همه تفسيرالميزان با فكر نوشته شده... من معتقدم بسياري از اين مطالب از الهامات غيبي است. كمتر مشكلي در مسائل اسلامي و ديني برايم پيش آمده كه كليد حل آن را در تفسيرالميزان پيدا نكرده باشم.»

يكي از اثرات ماندگار علامه، مباحثات وي با پروفسور كربن استاد دانشگاه و اسلام‌شناس غربي بود. مباحثه بين پروفسور كربن و علامه طباطبائی از سال ۱۳۳۶ هجري ‌شمسي شروع شد و بيش از ۲۰ سال ادامه پيدا كرد كه نتايج اين مباحثات به چهار زبان فارسي، عربي، فرانسه و انگليسي منتشر شده است. روزي علامه در بين صحبت‌هايش به پروفسور گفت: «در اسلام هر وقت انسان حالي پيدا كند، مي‌تواند خدا را بخواند. چون همه مكان‌ها بدون استثناء محل عبادت است. اما در دين مسيح اين طور نيست. عبادت حتما بايد در وقت معيني (روز يكشنبه) و در مكان معيني (كليسا) انجام شود؛ در غير اين صورت باطل است. او بايد تا روز يكشنبه كه كليسا باز مي‌شود صبر كند.» پروفسور كربن جواب داد: «بلي، اين اشكال در دين مسيح وجود دارد.» علامه طباطبائی ادامه داد:« هم‌چنين در دين مسيح خدا اسماء حسنا ندارد و جز الفاظ خدا،‌ اله و اب نام ديگري ندارد.»

روزهاي آخر زندگي پربار علامه طباطبائی فرا رسيده بود و بيماري او را از پاي انداخته بود. وقتي ايشان را از خانه به بيمارستان منتقل مي‌كردند، رو به خانواده‌اش كرد و گفت: «من ديگر برنمي‌گردم». در بيمارستان هم همه كاركنان را تحت تاثير قرار داده بود، تا جايي كه رييس بيمارستان مي‌گفت:«علامه حافظه‌شان را در مورد مسائل دنيوي و مادي از دست داده‌اند و به مسائل مادي بي‌توجه‌اند، اما پيوندشان با خدا و عالم معنويت مستحكم‌تر شده است؛‌ انگار از ناسوت بريده و به ملكوت پيوسته‌اند.»

و بالاخره چند روز بعد ۲۴ آبان‌ماه ۱۳۶۰ هجري ‌شمسي علامه كه هميشه از ابديت سخن مي‌گفت از اين عالم خاكي رخت بر بست. علامه از خود دو پسر و دو دختر به يادگار گذاشته است. فرزند ارشد ايشان سيدعبدالباقي به كارهاي صنعتي مشغول است و سيدنورالدين در تبريز زندگي مي‌كند. داماد اول ايشان آيت‌الله قدوسي است كه فرزند بزرگش در منطقه هويزه به شهادت رسيد.

آثار

اصول فلسفه و روش رئالیسم: این کتاب یک مجموعه پنج جلدی به قلم علامه سید محمد حسین طباطبائی (ره) است که استاد شهید در شرح و تبیین مطالب متن، پاورقی هایی جامعی بر آنها نگاشته اند. در این مجلدات، مجموعاً چهارده مقاله فلسفی مورد بحث قرار گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: رئالیسم و ایده آلیسم، علم و ادراک، ارزش معلومات، پیدایش کثرت در ادراکات، ادراکات اعتباری، مسائل موجود، الهیات بالمعنی الاخص.

بدایه الحکمه: بدایة الحکمه کتابی فلسفی، به زبان عربی، از تالیفات مرحوم علامه طباطبائی است. بدایة الحکمه کتاب مختصر و مفیدی است که یک دوره از حکمت الهی در آن گنجانده شده است و کتابی است کاملا استدلالی که در آن جز دلیل و برهان یافت نمی شود. نوشتاری است پیراسته از حشو و زوائد، متین و استوار، و به جرات می توان گفت که مقامش در حکمت متعالیه همسان منزلت اشارات بوعلی در حکمت مشاء است. در عین اختصار جامع است و مهمترین عناوین و موضوعات و حکمت الهی را در بردارد. این کتاب در واقع چکیده فلسفه صدرائی موسوم به حکمت متعالیه است که با توجه به آخرین سیر تکاملی آن تنظیم شده است. علامه فقید کتاب بدایة الحکمه را به درخواست بعضی از نزدیکانش به منظور تدریس فلسفه در حوزه های علمیه نگارش کرده و هم اکنون به عنوان نخستین متن درسی فلسفه برای جویندگان حکمت الهی معروف می باشد. علامه بدایة را در سال ۱۳۹۰ هـ.ق در حالی که ۶۷ سال از عمر شریفش می گذشت تالیف نمود.

تحریری بر اصول فلسفه و روش رئالیسم: این کتاب شرح و تحریر یک مجموعه پنج جلدی به قلم علامه سید محمد حسین طباطبائی (ره) است که استاد شهید در شرح و تبیین مطالب متن، پاورقی هایی جامعی بر آنها نگاشته اند. در این مجلدات، مجموعاً چهارده مقاله ی فلسفی مورد بحث قرار گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: رئالیسم و ایده آلیسم، علم و ادراک، ارزش معلومات، پیشدایش کثرت در ادراکات، ادراکات اعتباری، مسائل موجود، الهیات بالمعنی الاخص.

بدایه الحکمه: کتابی است که علامه طباطبائی آن را به عنوان متن درسی فلسفه صدرایی در سال‏۱۳۹۰ تألیف کرده است. این کتاب، کاملاً استدلالی است و در آن جز دلیل و برهان یافت نمی‏ شود. بدایه الحکمه، نوشتاری است پیراسته از حشو و زواید، متین و استوار، و در عین اختصار، مهم ‏ترین عناوین حکمت الهی را دربردارد. ایجاز و اختصار عبارات کتاب موجب شده که بسیاری از مقاصد کتاب برای نوآموزان، پوشیده بماند و محتوای آن، چنان‏که باید، دریافت نگردد. این کتاب، با هدف تبیین مقاصد کتاب و روشنگریِ مطالب آن در ۴ جلد، به ‏نگارش در آمده است.

نهایة الحکمه: تالیف مرحوم علامه طباطبائی است که در آن، مسائل عمیق و دشوار فلسفی را به مدد برهان و ابتکار فلسفی و ذهن و ذوق مثال زدنی، تعلیم می دهد. این اثر در واقع، خواننده را با خود تا قله های فلسفه و نهایت حکمت، می برد و از سیر در مسائل فلسفی مشعوف می سازد. موضوعاتی که در کتاب حاضر بحث شده اینهاست: مسائل کلی وجود، وجود مستقل و وجود رابط، مواد قضایا، ماهیت و احکام آن، مقولات ده گانه، واحد و کثیر، علت و معلول، قوه و فعل، سبق و لحوق و قدم و حدوث، عقلو عاقل و معقول، درباره واجب الوجود.

برگزیده تفسیر المیزان: اثر حاضر گزیده ای از تفسیر المیزان و ارایه مباحث این دوره تفسیری به صورت خلاصه است. طرح مباحثی در مورد فقه شیعه، عقاید امامیه، اعم از توحید، نبوت، امامت، عدل، قضا و قدر، معاد، تجسم اعمال، بهشت و جهنم و ماهیت آن ها، احکام شرعی، داستان زندگی پیامبران، مباحث اخلاقی و اجتماعی، نسبت بین دنیا و آخرت، مفهوم تاویل و تفسیر قرآن، نقد اعتقاد به تثلیث، شرح برخی وقایع صدر اسلام، اوصاف و اسمای الهی، نقد افکار معتزله و اشاعره در مورد مسایل کلامی و طرح مباحث روایی و فلسفی در تفسیر آیات، از اصلی ترین مباحث مطرح شده در این تفسیر است. نگارنده (مفسر) ابتدا آیات مورد نظر را ذکر کرده و سپس ترجمه آن ها را بیان نموده و پس از آن، به تفسیر آیات پرداخته است. در ذیل تفسیر برخی از آیات، یک بحث روایی و یک بحث فلسفی متناسب با آن آیه و برای توضیح بیش تر آیات، ذکر کرده و در مورد برخی از آیات، مانند: آیات جبر و تفویض نیز، وارد مباحث تخصصی کلامی شده است. جلد اول مشتمل بر آیات برگزیده سوره حمد تا اواسط سوره اسرا می باشد. و از دیگر آثار علامه می توان به از نبوت تا امامت،رساله توحید، زن در قرآن و .... اشاره کرد.